Κεφαλαιώδης νεοελληνική έκφραση που δηλώνει τον έξυπνο, τον άνθρωπο τον μπασμένο μέσα στα κόλπα / πράγματα, της πιάτσας, τον έμπειρο, τον μεμυημένο, τον καπάτσο, τον μάγκα, τον καραμπουζουκλή, τον ανοιχτομάτη που' χει μάτια και στον κώλο, τον αητό κ.α.

Εκ του έξυπνος (ιδιωμ. «ξυπνητός» / «ξυπνός», βλ. και «Κολλίγα γιός» Λ. Κηλαηδόνη «Μικροαστικά»).

Σε πιο αργκοτική έκφανση ταυτίζεται με το «πονηρός» (βλ. ειρωνικά-επιθετικά: «Δεν την είδες την ουρά στο ταμείο και την πηδάς; Τί είσαι εσύ; Είσαι πονηρός εσύ;» κλπ).

Αντίθετα: Κοιμισμένος (βλ. και αγγλ. εξ αμάξης «you dozy bollocks»!), κορόιδο (<κουρό-γιδο), βόδι, μοσχάρι, βουβάλι της Καρχηδόνας, χαζοπούλι, κουτομόγιας, κουτορνίθι, μουλάρι του πυροβολικού και εν γένει χαϊβάνι = ζώον, μαλάκας, αγαθοκλής, χαζοβιόλης κ.α.

Άλλωστε, σε πολλούς ευρωπαϊκούς (τουλάχιστον) πολιτισμούς, απαντάται η περιπαιχτική έκφραση «Ξύπνα!» π.χ. γερμαν. Wach auf! / Schlaf gut! = καλόν ύπνο, ιταλ. Sveglio = ξύπνιος κλπ.

Από τη σκοπιά των ιεχωβάδων φυσικά, ξύπνιος είναι αυτός που πιστεύει στις δικές τους μαλακίες (και όχι στις άλλες)...

Η έκφραση «μη μας κάνεις τον ξύπνιο» ενός ατόμου προς άλλο, όπου το «μας» σηματοδοτεί τον άκοπο ομφάλιο λώρο με την κοινότητα εις βάρος (;) της (δυτικού τύπου) ατομικότητας (βλ. σχόλια Στράβωνος, Χάν, Τζονμπλάκ κ.λπ. στο λήμμα άλλος), θέτει στην ουσία σε δοκιμασία την καπατσοσύνη του αντισυμβαλλομένου, την οποία ο τελευταίος καλείται να αποδείξει, ώστε να μην κατέλθει κλοτσηδόν την κοινωνική κλίμακα.

Εδώ, στη νεοελληνική κοινωνία και γλώσσα, υφίστανται κάποιες εννοιολογικές συγχύσεις: ποιος είναι ο ξύπνιος, ποιος είναι το κορόιδο, ποιος ο πονηρός, ποιος κουτοπόνηρος και εν τέλει σε τί συνίσταται η ευφυΐα.

Π.χ.

  • Ο νέοπας φαντάρος είναι κορόιδο όταν εκτελεί ευσυνείδητα κι αγόγγυστα την υπηρεσία του (καίτοι εν γνώσει του, έχει φορτωθεί τη δουλειά πολλών);
  • Είναι ξύπνιος ο φοροφυγάς; (βλ. αταβιστική δυσπιστία προς το ληστρικό ελληνικό Κράτος και επικρότηση πρακτικής Νταβέλ των Δασών-δημοκρατικό έλλειμμα κοινωνίας των πολιτών/«civil society» κλπ)
  • Ο βλάχος είναι πάντοτε κουτοπόνηρος, μόνον εκ της ιδιότητάς του;
  • Είναι καπάτσοι οι Κρήτες, που κουσουμάρουν ακόμα κουμπούρια κατά βούληση, όταν οι λοιποί νεοέλληνες έχουν αφοπλισθεί από αιώνος;
  • Ο πονηρός είναι πανούργος; Πότε είναι ταυτόχρονα και έξυπνος και πότε κουτός;
  • Ο Οδυσσέας έπαιξε πουστιά στο Διομήδη και στους Τρώες;
  • Ο διπλωματικός χειρισμός είναι πονηρία ψυχής; (βυζαντινισμός)
  • Είναι κακό να κάνεις τον ψόφιο κοριό για να μη σε φάει η αρκούδα, που δεν γουστάρει πτώματα και θέλει να σκοτώνει ζωντανό το θήραμά της;
  • Η χρησιμοποίηση βύσματος είναι εξυπνάδα, σε περίπτωση που κάποιος ιδανικός κι ανάξιος μνηστήρ (διαθέτει-δεν διαθέτει τυπικά και ουσιαστικά προσόντα) πολιορκεί μια πολύφερνη και λογοδοσμένη θέση;
  • Γουστάρουμε σα χάχες «αλάνια» πολιτικούς στην Ελλάδα, ή το χάος ωφελεί μόνον αυτόν που το δημιουργεί;

Δεν διαθέτω απάντηση.

Αν ξεκινήσουμε αντιστρέφοντας τη ρήση του Φόρεστ Γκαμπ, θέτοντας την ταυτολογική πρόταση «ξύπνιος είναι αυτός που πράττει έξυπνα», δεν διαπράττουμε το λογικό σφάλμα λήψεως του ζητουμένου, αφού έχουμε γνώμονα την λέξη «πράξη», δηλ. κριτήριο αποτελεσματικότητας αντικειμένου δεκτικού στις αισθήσεις. Ο Ντενίρο λέει κάπου ότι «η εξυπνάδα έγκειται στις επιλογές». Βέβαια, αυτό είναι συνήθως απότοκο διδακτής παιδείας, αφού η ιεράρχηση στόχων-επιλογών και η πειθαρχία σ’ αυτά, που αποδίδεται με τον μονολεκτικό εγγλέζικο όρο «deferment» (απέχω ψύχραιμα από το άμεσο, επιδιώκοντας μακροπρόθεσμο όφελος), είναι ίδιον των ανθρώπων εξουσίας.

Οι μάγκες λέγανε τηλεγραφικώς «κατάλαβα τα έξυπνα κι έμαθα μπουζουκάκι». Η μάγκικη έκφραση «σπάμε ή τσουλάμε για έξυπνα» ή «πάμε για τ’ άσπρα βότσαλα», παραπέμπει υπεραναπληρωματικά στον αλήτη βίο ως «εξυπνάδα» (αμερικ. street smart) σε αντίθεση με τα «κοροϊδίστικα», αφού δεν είχαν κι άλλη διέξοδο...

Ο κατ’ επάγγελμα αυνανιζόμενος ηδονιστής είναι το ύστατο δοχείο απανταχού κοινωνικής απαξίας (βλ. μαλάκας, ιταλ. stronzo / testa di minchia / cinque contra uno = πέντε εναντίον ενός, ισπαν. pajero / cascapollas / jilipollas / todos al calvo = επίθεση στον καραφλό κλπ, βρεταν. wanker / tosser κλπ, γερμαν. Wichser, γαλ. con / conne-con(n)ard κλπ, τουρκ. salak / otuzbirci, αραβ. manuk, ρωσ. dalbayob κλπ.

Ο μονίμως ημικαθεύδων οπιομανής Θεριακλής του Θεάτρου Σκιών ήταν μια καταγέλαστη φιγούρα, καίτοι οι Οθωμανοί την πίνανε (βλ. Η. Πετρόπουλου «Υπόκοσμος και Καραγκιόζης»).

Η παρατεταμένη έκσταση, εκθάμβωση (stupid < stupor = νάρκη / βυθιότητα – stupefactive αγγλ. και stupefacenti ιταλ. = ναρκωτικά), θεωρείται από μακρού αποβλάκωση (εν πολλοίς), μόλις διαβεί ο παραξενεμένος κοινωνός, το κατώφλι του ρεμβασμού και περάσει στα ενδότερα.

Παρ’ όλα αυτά, οι ρομαντικοί δεν δύνανται να θέσουν όρια στους ορίζοντές τους και υποκύπτουν (εν αγνοία τους;) στα προκαθορισμένα τέτοια των ουσιών, νομίζοντας ότι τους διευρύνουν (λογικό σφάλμα, αφού δεν μπορεί να «διευρυνθεί» το μήπω ορισμένο). [σ.σ.ο. μήπω (=όχι ακόμα)]

Σε κάθε περίπτωση, υφίσταται λαϊκός, πρακτικότατος και περιεκτικότατος μπούσουλας επιλογής έξεων: οι «καλές» έξεις (που αναπτύσσουν την προσωπικότητα) δύσκολα κατακτώνται με προσπάθεια και εύκολα αποβάλλονται (ας δοκιμάσει κάποιος π.χ. να παίξει πιάνο μετά από 10 χρόνια διακοπής), ενώ οι «κακές» έξεις (που σε καθιστούν στάσιμο) εύκολα προσλαμβάνονται από τον καθένα χωρίς κόπο και δύσκολα ξεπερνιούνται.

Ο ευφυής εξαρτημένος από επικίνδυνη έξη όμως, αδυνατεί να καταλάβει τη στασιμότητά του, αφού βολεύεται με την σπειροειδή ομφαλοσκόπηση διαφορετικών φασμάτων της ίδιας του της ευφυίας (αντλεί απ’ τα άντερά του που λέμε), νομίζοντας ότι κάθε φορά βλέπει κάτι καινούριο, δικαιώνοντας την παροιμία «το έξυπνο πουλί από τη μύτη πιάνεται».

Προκρίνεται λοιπόν αναγκαστικά και ιν-ντετερμινιστικά, ως ιδανική κοινωνική συμπεριφορά η πνευματική εγρήγορση, εκ του αποτελέσματος κρινόμενη. Ποια εγρήγορση όμως; Η ανακλαστική – ενστικτωδώς αυτοσυντηρητική ή η διανοητική γονιμότητα; Ο συνδυασμός των δυο προδίδει ιδιοφυΐα. Η πρώτη προκύπτει από ατόφια ανάγκη, η δεύτερη είναι η πορδή της ανάγκης (πολυτέλεια).

Κακά τα ψέματα, θνητοί είμαστε και το επείγον δεν αφήνει συνήθως πολλά-πολλά περιθώρια στο σημαντικό. Έξυπνος θεωρείται αυτός που δρα «με το μέσα μυαλό», κάνοντας ορθές κι υπολογισμένες επιλογές σε βάθος χρόνου, λαμβάνοντας αποφάσεις έγκαιρα κι έγκυρα. Εξ άλλου, η ευφυΐα είναι υπερεκτιμημένο προσόν και δεν πρέπει να ταυτίζεται με την εξυπνάδα / «εξυπνοσύνη», διότι αφ’ ενός δεν σημαίνει τίποτε από μόνη της (π.χ. ένας ευφυής άνθρωπος μπορεί να είναι ταυτόχρονα και τεμπέλης, συναισθηματικά εύθραυστος, άπειρος, κομπλεξικός, μοχθηρός, δειλός κλπ, ενώ ένας μετρίου διανοητικού βεληνεκούς, μπορεί να πετύχει θαύματα με σκληρή δουλειά, πειθαρχία, αφοσίωση κ.λπ.), αφ’ ετέρου είναι ένα θείο δώρο, για το οποίο ο κατέχων πρέπει να καταβάλει έξτρα προσπάθεια ώστε να το καλλιεργήσει, για να μην γυρίσει μπούμερανγκ καταπάνω του (π.χ. είναι εξαιρετικά δύσκολο να πεισθεί ένας ευφυής άνθρωπος ότι σφάλλει, κι έτσι μένει αβοήθητος).
Το παραμυθάκι με τον λαγό και τη χελώνα είναι διδακτικότατο.

Η εξυπνάδα, θέλει τριβή με την πραγματικότητα. Το αγώι ξυπνάει τον αγωγιάτη. Ένας ευφυέστατος (πλην κόπρος) φοιτητής δεν μπορεί (με εμπορικούς όρους) να ξεκολλήσει ούτε ένα ευρώ από την έσχατη θείτσα.

Κι όμως, οι ψημένοι άνθρωποι της πιάτσας, φάγανε το πικραμύγδαλο του Χρηματιστηρίου σαν κοινότατα κορόιδα...

(Ειρωνικά)
- Ρε συ, παντρεύεσαι μια αλλοδαπή που θα σου πω, να κονομήσεις κι εσύ τρία χιλιάρικα και να πάρει κι αυτή άδεια παραμονής;
- Ξύπνιος είσαι! Να τραβιέμαι εγώ μετά με διαζύγια και δικηγόρους και να δίνω τα διπλά, χώρια που δε θα μπορώ να παντρευτώ για κανα-δυο χρόνια! Αμ’ δε σφάξανε!

(Κυριολεκτικά)
Ο κυρ-Μήτσος ήτανε ξύπνιος άνθρωπος. Μια ζωή στη φτώχεια, κέρδισε το λαχείο κι επένδυσε τα χρήματα στο εμπόριο, αντί να τα φάει. Αγόρασε γωνιακό κεντρικό μαγαζί στα Χαυτεία, τότε που τα δίνανε κοψοχρονιά, δούλεψε σα σκύλος και τώρα έχει κάνει περιουσία. Ούτε ξέρει τί έχει.

Έχεις καλύτερο ορισμό; Πρόσθεσέ τον!

Δημοσιεύτηκε
Τελευταία επεξεργασία

#1
allivegp

Πάει, τελείωσε! Ζω για να σε διαβάζω!

#2
HODJAS

Τεσεκιούρ εντερίμ αλλίβε εφέντη!
Ο Αλλάχ να μου κόβει αστέρια, να στα δίνει χρόνια!

#3
GATZMAN

Μπράβο χότζα. Είσαι ποταμός

#4
HODJAS

Ναι, ο γάγγης...

#5
iron

δεν παίζεσαι χότζαμ. τι άλλο να πω.

τουκανιστικό: αυτό με το πιάνο μετά από 10 χρόνια, με άγγιξε...

#6
iron

καλά ρε ούφα, ΠΟΙΟΣ έβαλε βαθμούς στο λήμμα και δεν έβαλε στον ορισμό;! μήπως έπρεπε να γίνει ανάποδα έστω; ω θεοί!

#7
GATZMAN

Κάποιος πρέσβης θα σημάδεψε λάθος

#8
betatzis

Χότζα, οι γαλαξίες τ΄ουρανού δεν είναι αρκετές για την πάρτη σου. Ύπάρχεις ρε άτομο, ή είσαι ανύπαρκτος τελικά ;;;. Κάθε παράγραφος, (για να μην πω πρόταση) αυτού του ορισμού μπορεί να γεννήσει βιβλιοθήκες.
Παλιώνεις σαν το καλό κρασί σε δρύινο βαρέλι, δηλαδή γίνεσαι καλύτερος όσο περνάει ο καιρός, νικώντας τους νόμους της Φύσης. Απίστευτο.

#9
Vrastaman

Έχει δίκιο ο Μπετός!

#10
HODJAS

Ζητώ σόρρι κιόλας για τη σινδόνη, αλλά νομίζω οτι είναι τέτοιας σημασίας η έννοια, όπως χρησιμοποιείται, που δεν έπαιρνε λιγότερα.
Με προβλημάτισε και το λήμμα, αν είναι αργκό ή όχι.

Μπαίνοντας στο κεφάλι όμως ενός π.χ. Σουηδού ή Ιάπωνα, που κουτσο-καταλαβαίνει στρωτά ελληνικά του φροντιστηρίου και που στην γλώσσα του υφίσταται το «ευφυής» άντε και το «έξυπνος», αν άκουγε μια συνομιλία, που θα αναφερόταν σε κάποιον «ξύπνιο», πιθανότατα θα νόμιζε οτι πρόκειται για αφύπνιση εκ της κλίνης...

Πόσο μάλλον τις διάφορες ειδικές εκφάνσεις της έννοιας (π.χ. ποιός θεωρείται ξύπνιος και γιατί/τί σημαίνει ειρωνικά, έναντι ποίου αντιπαραβάλλεται κλπ), αφού πρόκειται για ιδιωματισμό της ελληνικής (και όχι ιδιωτισμό, γιατί υφίσταται και αλλού η έννοια, ιδίως στην ιταλία με το ταυτόσημο sveglio=ξύπνιος ντούμπλ-φας).

#11
iron

«Μπαίνοντας στο κεφάλι όμως ενός π.χ. Σουηδού ή Ιάπωνα,» μ' αρέσει η σκέψη σου. Εννοείται ότι σλανγκ είναι ΚΑΙ οι μικροαποχρώσεις τέτοιου τύπου. Απλώς δεν είναι καθαρόαιμη σλανγκ, πάει πιο πολύ πεος την καθομιλουμένη. Αλλά αν σκεφτόμαστε πάντα ότι αυτό εδώ που γράφουμε είναι ΚΑΙ λεξικό, τον Ιάπωνα και τον Σουηδό πρέπει να τους φέρνουμε πάντα στον μυαλό μας.

(να, και για το τελευταίο που έγραψε, πρέπει να μπει μια κατηγορία κάποια στιγμή, με αυτά τα Μαλβινικά: ο στόμας, ο μυαλός, κλπ. Νταξ, άχαρα είναι, καταγραφή και μόνο είναι, αλλά κάποτε πρέπει να μπουν κι αυτά.

Πάντως και το ΔΠ, ακόμα και ως αζήτητα, έχει θέση μίνι λεξικού to be.

#12
HODJAS

Ίσως αποκομμένες οι λέξεις απο κάποιο ειδικότερο νοηματικό σύνολο να κλίνουν όντως, περισσότερο προς την καθομιλουμένη, ενώ η σύνθετη έκφραση π.χ. «πάμε για έξυπνα» ή «έχει γίνει τσαρούχι ο στόμας μου» είναι καθαρόαιμη αργκό.

#13
patsis

Απλώς δεν είναι καθαρόαιμη σλανγκ, πάει πιο πολύ πεος την καθομιλουμένη. ironick Λέω δεν μπορεί, φταίει ο πυρετός, πώς πετάχτηκε απ' το πουθενά ένα πέος στο σχόλιο της ironick; Τελικά ήταν απλώς τυπογραφικό, όλα καλά...

#14
HODJAS

Φταίει η γειτνίαση ρο και έψιλον στο πληκτρολόγιο ρε μαγκιόρε.
Αν δεν είσαι πεοσηλωμένος στο κείμενο...

#15
Galadriel

Μπαίνοντας στο κεφάλι όμως ενός π.χ. Σουηδού ή Ιάπωνα, που κουτσο-καταλαβαίνει στρωτά ελληνικά του φροντιστηρίου και που στην γλώσσα του υφίσταται το «ευφυής» άντε και το «έξυπνος», αν άκουγε μια συνομιλία, που θα αναφερόταν σε κάποιον «ξύπνιο», πιθανότατα θα νόμιζε οτι πρόκειται για αφύπνιση εκ της κλίνης...
Αυτό είναι ο «ορισμός» που έψαχνα.

#16
allivegp

Το λήμμα το είχε χρησιμοποιήσει και ο Ν. Δήμου ως διαφημιστής προ δεκαετιών στο σλόγκαν «Οι ξύπνιοι οδηγούν Ρενώ». Ο ίδιος οδηγούσε τότε VW.

#17
Khan

Η δυστυχία του να είσαι ξύπνιος !

Ενδιαφέρον!

#18
GATZMAN

Οι ξύπνιοι οδηγούν Ρενώ; Το Ρένο μου μέσα...Μα δεν διώχτηκε απ' την εταιρεία;

#19
jesus

nikos dimmu

#20
johnblack

Κατ' επάγγελμα κλαψομούνης όπως ο Γιανναράς. Η δυστυχία του να είσαι ο Δήμου. Η δυστυχία του να χρειάζεται να αναφερθείς σ' αυτό το κωλοβιβλίο, έστω για να το κράξεις.

#21
Khan

Ελληνάρες και ανθελληνάρες έχουν το κοινό ότι δεν μπορούν να κάνουν νηφάλια αξιολόγηση των επιτευγμάτων και των αποτυχιών των Ελλήνων, της θέσης και των προοπτικών τους. Είναι αμφότεροι και οι δύο φριχτά απριοριστές.

#22
patsis

Λοιπόν, θα μιλήσω κι εγώ για τον Νίκο Δήμου γιατί αλλιώς θα σκάσω. Γνώρισα την γραφή του από την στήλη του στο RAM. Στα (αρκετά) χρόνια που τον διάβαζα δεν ήταν κυρίως η τεχνολογία που με τραβούσε στα άρθρα του αλλά κυριότατα τα τεράστια αποθέματα ουσιαστικής ευγένειας που τον διακατείχε και, δευτερευόντως, αυτή η νοοτροπία της ξεκομπλαρισμένης αναζήτησης, όχι μόνο σε ζητήματα υπολογιστών αλλά στα πάντα. Η στήλη του είχε ένα τμήμα με αλληλογραφία κοινού κι εκεί ιδίως φαινόταν το πολύ υψηλό επίπεδο «συζητησιμότητας», αν μου επιτρέπετε, που τον χαρακτήριζε.

Κάποια στιγμή έτυχε να ξεφυλλίσω ένα βιβλίο του, την «Κουτσοκώσταινα» και ναι, εκεί εντόπισα μια κλαψομουνίαση και μια, μικρή αλλά βέβαιη, δόση μονομέρειας. Άλλα του βιβλία δεν έχω διαβάσει.

#23
HODJAS

Ο μακαρίτης εστέτ Λεωνίδας Χρηστάκης, έχει γράψει το «Η δυστυχία να είσαι μαλάκας»...